ტექსტი გამოსაცემად მოამზადეს, გამოკვლევა და საძიებლები დაურთეს თინა ენუქიძემ და ნანა კიკნაძემ
ცნობილი ქართველი განმანათლებელ-ენციკლოპედისტის, მწერლისა და მეცნიერის იოანე ბაგრატიონის (1768-1830) მრავალრიცხოვან შრომებს შორის ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი ადგილი უკავია საბუნებისმეტყველო განმარტებითი ლექსიკონს.
ავტორმა ლექსიკონის შედგენა დაამთავრა 1814 წელს ის შეიცავს სამი ათასზე მეტ ზოოლოგიურ, ბოტანიკურ და გეოლოგიურ ტერმინს. სალექსიკონო ერთეული მოცემულია რუსულ ენაზე. იქვე მითითებულია მისი ლათინური, ქართული და თურქული (ქართული ტრანსკრიფციით) შესატყვისები. ტერმინების ვრცელი განმარტება კი მოცემულია ქართულად. წიგნში მრავლადაა ცნობები სახალხო მედიცინიდან.
ლექსიკონი საკმაოდ ზუსტ განმარტებას იძლევა XVIII-XIX სს. მიჯნაზე ბიოლოგიური და გეოლოგიური მეცნიერების განვითარებაზე, მაგრამ მისი გამოყენება დღესაც წარმატებით შეიძლება, რადგან ჯერჯერობით მსგავსი ლექსიკონი ქართულ ენაზე არ გაგვაჩნია.
რედაქტორები:
|
გ. მჭედლიძე, ალ. ღლონტი
|
რეცენზენტები:
|
გ. ალასანია, მ. ჭიჭინაძე
|
გამომცემლობის რედ.:
|
ს. ჩიჩუა
|
მხატვარი:
|
გ. ლომიძე
|
მხატვრული რედ.:
|
ი. სიხარულიძე
|
ტექრედაქტორი:
|
ნ. ბოკერია
|
კორექტორი:
|
მ. მაისურაძე
|
© გამომცემლობა „მეცნიერება“, 1986
თბილისი 380060, კუტუზოვის ქ. 19
იოანე ბატონიშვილი (ბაგრატიონი) (დ. 16 მაისი. 1768, თბილისი ― გ. 15 თებერვალი. 1830, პეტერბურგი), ქართველი სახელმწიფო მოღვაწე, განმანათლებელ-ენციკლოპედისტი, მწერალი, მეცნიერი, ლექსიკოგრაფი, გამორჩეული მებრძოლი და სარდალი, შვილი ქართლ-კახეთის უკანასკნელი მეფის გიორგი XII-ისა. იოანემ კრწანისის ბრძოლისას, საკუთარი სიცოცხლის საფრთხეში ჩაგდების საფასურად,თანამებრძოლებთან ერთად, თავისი პაპა,ერეკლე მეორე, გარს შემოსეული მტრის ალყიდან გმირული შებრძოლებით გამოიყვანა და დატყვევებას გადაარჩინა.
მამას, მეფე გიორგი მეთორმეტეს, იოანემ 1799 წარუდგინა მოხსენება ქართლ-კახეთში, მისი აზრით, აუცილებლად გასატარებელი რეფორმების შესახებ.იოანე ბატონიშვილის პროექტის მიხედვით, სხვა საკითხების მოგვარებასთან ერთად, თბილისში, გორსა და თელავში უნდა გახსნილიყო სასწავლებლები. გიორგი XII-ის გარდაცვალების შემდეგ იოანე ბატონიშვილი რუსეთში გადასახლდა. პოლიტიკურ ასპარეზს მოკლებულმა, დიდი გულმოდგინებით განაგრძო სამწიგნობრო-საგანმანათლებლო მოღვაწეობა, რომ ამით მაინც მოეტანა სარგებლობა თავისი ქვეყნისათვის. მისი მთავარი ნაწარმოების ენციკლოპედიური ხასიათის თხზულება „კალმასობა“ (1813—1828), რომელშიც გამოვლინდა იოანე ბატონიშვილის მრავალმხრივი განათლება, ცხოვრებისეული გამოცდილება და მხატვრული ნიჭი. თხზულება საკმაო სისრულით ასახავს საქართველოში მეცნიერული ცოდნის დონეს XVIII—XIX სუკუნეების მიჯნაზე. აქ წარმოდგენილია ცნობები საბუნებისმეტყველო და ჰუმანირატულ მეცნიერებათა თითქმის ყველა დარგიდან. ზოგ შემთხვევაში მასალა თარგმნილია რუსული და უცხოური წყაროებიდან, უმეტესად კი ავტორი თავის დაკვირვებებს გვთავაზობს. განსაკუთრებით ფასეულია ცნობები საქართველოს ისტორიის, ქართული ენისა და ლიტერატურის საკითხებზე, მათ შორის აღსანიშნავია „მცირე უწყება ქართველთა მწერალთათვის“, რომელიც წარმოადგენს X—XVIII საუკუნეების ქართველ მწერალთა თავისებურ ლექსიკონს. „კალმასობა“ ანუ, როგორც თვით ავტორი უწოდებს, „ხუმარსწავლა“, ორიგინალური ჟანრის ნაწარმოებია. მეცნიერული მსჯელობანი მკითხველისათვის მოსაწყენი და ძნელად ასათვისებელი რომ არ ყოფილიყო, ავტორმა თხრობის თავშესაქცევი მანერა აირჩია. არქაული-მწიგნობრული ენით გამართულ მეცნიერულ ნაწილს მსუბუქი და ხატოვანი, ზომიერად მოხმობილი დიალექტიზმებით გაცხოველებული, დიალოგებით უხვად გაჯერებული თხრობითი ნაწილი ენაცვლება. სიუჟეტურ ღერძს ჰქმნის ორი მთავარი პერსონაჟი — იონა ხელაშვილი და მისი მხლებელი გლეხი ზურაბა ღამბარაშვილი. მათი ფათერაკებით აღსავსე მოგზაურობის ფონზე გაშლილია მეცნიერული მსჯელობანი; წარმოჩენილია საქართველოს იმდროინდელი ვითარება, დაუზოგავად არის მხილებული საზოგადოების მაღალი ფენების ზნეობრივი დაკნინება, სახელმწიფო მოხელეების ანგარება და უმეცრება, სამღვდელოების ფარისევლობა. ღრმა პატრიოტული და ჰუმანისტური ტენდეციით გამსჭვალულ თხზულებაში ქვეყნის დამღუპველ გარემოებად მიჩნეულია საყოველთაო უმეცრება, რაც ნიადაგს უქმნის ყოველგვარი ჯურის ბოროტებას. „კალმასობა“ არსებითად რეალისტური შემოქმედებითი მეთოდით გამართული ნაწარმოებია, რომელიც ძველი ქართული მწერლობის უკანასკნელ და ახალი ქართული ლიტერატურის პირველ თვალსაჩინო ძეგლად შეიძლება მივიჩნიოთ. ხელნაწერები აღმოაჩინა დიმიტრი ბაქრაძემ 1861 წელს, ტექსტი შემოკლებით გამოიცა 1862 წელს.
იოანე ბატონიშვილს ეკუთვნის აგრეთვე საბუნებისმეტყველო მეცნიერების ენციკლოპედია (1814), ყრმათა სასწავლებლად განკუთვნილი „სხვათა და სხვათა სწავლათა შეკრებილებანი“ (1829); რუსულ-ქართული ლექსიკონი; სულხან-საბა ორბელიანის „სიტყვის კონიდან“ გამოკრებილი მცირე ქართული განმართებითი ლექსიკონი; ნარევი ტიპის (განმარტებითი, ენციკლოპედიური, თარგმნითი) „ქართული ლეკსიკონი“, რომლის მხოლოდ ნაწილია ჩვენამდე მოღწეული; ლექსად დაწერილი „მიბაძვა იოანე სინელის კიბისა“ (1807), ორიგინალური თხზულებანი „პატარა ედემით განძევა“, „აღსარება", სამკურნალო წიგნი და სხვა“. თარგმნა აბატი კონდილიაკის „ლოღიკა“ (1806).
Ioane Bagrationi (Georgian: იოანე ბაგრატიონი) (16 May 1768, Tbilisi, Georgia, – 15 February 1830, Saint Petersburg, Russia) was a Georgian prince (batonishvili), writer and encyclopedist.
A son of George XII, the last king of Kartl-Kakheti kingdom, eastern Georgia, by his first wife Ketevan Andronikashvili, Ioane commanded an avant-garde of a Georgian force annihilated by the Persian army at the Battle of Krtsanisi in 1795.
Following the battle, the kingdom entered a period of economic crisis and political anarchy. To eradicate the results of a Persian attack and to overcome the retardation of the feudal society, Prince Ioane proposed on 10 May 1799, a project of reforms of administration, army and education. This project was, however, never materialized due to the weakness of George XII and a civil strife in the country. In 1800, he commanded a Georgian cavalry in the joined Russian-Georgian forces that defeated his uncle, Alexandre Bagrationi, and the Dagestani allies at the battle of Niakhura.
Upon the death of George XII, Kartl-Kakheti was incorporated into the expanding Russian Empire, and Ioane was deported to Russia. He settled in Saint Petersburg where he wrote most of his works with a didactic encyclopedic novel Kalmasoba (1817–1828) being the most important of them.
He is also an author of a naturalist encyclopedia (1814), a children encyclopedia (1829), a Russian-Georgian dictionary, a Georgian lexicon, and of several poems.
His manuscripts were discovered in 1861 by a Georgian scholar, Dimitri Bakradze, who published them in an abridged version in 1862.
He married in 1787, Princess Ketevan Tsereteli (1775–1832), and had the only son, Grigol Bagrationi.
Багратиони Иоанн
Багратиони Иоанн (16.5.1768 — 15.2.1830), грузинский писатель, просветитель, сын последнего грузинского царя Георгия XII. После присоединения Грузии к России (1801) жил в Петербурге. Основное сочинение Б. — своеобразная трёхтомная энциклопедия "Калмасоба" (1813—28, рус. пер. — "Калмасоба, или Хождение по сбору", 1945). Написанная в жанре путешествия изящным и доступным языком, "Калмасоба" сообщает сведения из различных областей знания, привлекая обширный историко-философский материал. Общественно-политические идеи сконцентрированы в этом сочинении Б. вокруг основной темы — независимость Грузии и необходимость улучшения существующих классовых отношений. Б. высмеивал невежество и деспотизм церковных и светских феодалов — главным виновников страданий родины; основной путь к процветанию Грузии Б. видел в перевоспитании знати в духе идей Просвещения. Примыкая в целом к
неоплатонизму И. Петрици, Б. тяготел к эмпиризму, материалистически интерпретировал отдельные вопросы логики. Социальные и философские взгляды Б. изложены также в неопубликованных трактатах "Об урегулировании государственного правления" (1799) и "Силы духа" (1824), в предисловии и примечаниях к его переводу (с русского языка) "Логики" Э.
Кондильяка.
Лит.: Каландаришвили Г. М., Очерки по истории логики в Грузии, [2 изд.], Тб., 1955; Хаханов А. С., Очерки по истории грузинской словесности, в. 3, М., 1901, с. 344-45.
Т. Кукава.
